Остуоруйа аптаах күүһэ оҕону тулалыыр эйгэҕэ сыһыанын уларытар, куһаҕаны:үчүгэйи, үтүөнү-өһүөнү араара үөрэтэр. Току-току ньээм-ньээм бөлөх оҕолоро төрөппүттэрин кытта остуоруйа айаллар, үс тылынан саҥардан остуоруйа нөҥүө атын омук тылын кытта билсэллэр.
Кэнчээри уол туһунан остуоруйа
Арай биирдэ, долгуннура устар өрүстээх, дьикти дьэрэкээн сибэккилэрдээх, хатыҥ чараҥ алардаах, көрүөхтэн кэрэ алааска олорбуттара эбитэ үһү оҕонньордоох эмээхсин. Кинилэр туйах хатарыах, кырдьар саастарыгар чэй кутан биэриэх кэнчээри ыччаттара суоҕуттан олус хомойоллор эбит.
Биир үтүө киэһэ эмээхсин өрүстэн уу баһа тахсыбыт. Ыаҕаһын толору уу баһан баран өрүс кытылыгар олорон, сынньана түһэргэ санаммыт. Ол олорон көрдөҕүнэ, халлаантан чолбон сулус эмээхсини көрбүтүнэн, бу сууллан куугунатан иһэр эбит. Эмээхсин кутталыттан ыаҕастаах уутун тоҕо тэбэн кэбиспит, нэһиилэ туора ыстаммыт. Чолбон сулус киһилии кэпсээннээх, сахалыы саҥалаах буолан биэрбит:
-
Эмээхсиэн, мин баҕа санааны толорор Чолбон сулус буолабын. Хараҥа халлаантан эн оҕонньоргунаан хайдах олороргутун көрөбүн. Эһиги тоҥмуту ириэрэр, аччыктаабыты аһатар үтүө санаалаах ыалгыт. Ол иһин биир баҕа санааҕытын толорорго сананным, - диэн эмээхсини соһуппут.
Эмээхсин өр толкуйдуу барбакка:
- Биһиги оҕонньорбунаан оруобуна үйэ аҥара бииргэ олордубут даҕаны, биһиктээх оҕону биэбэйдээбэтибит, уйалаах оҕону уйгулаабатыбыт. Ол иһин саамай сүрүн баҕа санаабыт баччааҥҥа диэри оҕо минньигэс сытын билии буолар, - диэн симиттибиттии Чолбон сулуска хоруйдаабыт.
- Чэ сөп, оччоҕуна сарсыарда күн сарыала саҕахха тыгыыта, кэнчээри от чэлгийэ үүнэн турар алааһыҥ илин өттүгэр бараар. Онно эн ураты өҥнөөх кэнчээри оту булан ылыаҕыҥ. Бу оту сэрэнэн түөрэн ылаҥҥын дьиэҕэр илдьээр уонна оҕонньоруҥ быһаҕын кыыныгар уган кэбиһээр, – диэт, Чолбон сулус өрүс уута халлааҥҥа ыһыахтаныар диэри холоруктана түспүт да, чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр, төттөрү көтөн куһуурда турбут.
Эмээхсин соһуйан «түүл дуу, илэ дуу» диэн өйүн булан олоро түһэн баран, оҕонньоругар кэпсээри түргэн үлүгэрдик балаҕанын диэки сүүрэр хаамар икки ардынан тэбиммит. Бэл диэтэр, ыаҕастара өрүс кытылыгар төкүнүһэн сытан хаалбыттар.
Икки харахтаах көрбөтөх, чуор кулгаахтаах истибэтэх өрүс кытылыгар буолбут дьиибэ түбэлтэни санаан оҕонньордоох эмээхсин бу түүн утуйбатылар.
Сарсыарда күн саҕахха сандаара тыгыыта, эмээхсин Чолбон сулус эппитин курдук, алааһын илин саҕатыгар тиэтэйэ-саарайа хаама турда. Кэчигирэччи үүммүт чээлэй күөх өҥнөөх кэнчээри от, сарсыардааҥҥы сииктэн, күн сардаҥатыгар күлүмнүүргэ дылы кэрэтийэн көһүннэ. Эмээхсин биир да салаа оту тосту үктээбэтэрбин диэн сэрэнэн хааман истэ. Арай көрдөҕүнэ, чээлэй күөх өҥнөөх кэнчээри от быыһыгар биир үрүҥ уонна күөх өҥ холбоспуттарын курдук эриэн салаа үүнэн турар эбит. Эмээхсин сүрэҕэ тута сэрэйдэ, Чолбон эппит ото буоларын биллэ. Түөрэн ылан сонун иһигэр уктан баран балаҕанын диэки тиэтэйэ-саарайа хаама турда. Сэрэнэн оҕонньорун быһаҕын кыыныгар укта уонна оронун үрдүгэр ууран кэбистэ.
Оҕонньордоох эмээхсин ынахтарын ыы олорон иһиттэхтэринэ, балаҕаннарын диэки быһах сытыылыыр тыас кыыһырҕаата, ат кымньыыта куһуйарга дылы гынна. Соһуйаннар, үүттэрин тоҕо түһэрэн кэбистилэр уонна балаҕаннарыгар ойон киирдилэр. Арай көрбүттэрэ, орон үрдүгэр ботуой-итиэй илиилэрдээх, төп-төгүрүк иэдэстээх балчыр уол оҕо быһах кыынынан оонньуу олорор эбит. Оҕо диэни билбэтэх оҕонньордоох эмээхсин харахтарыттан дьол уута сүүрдэ. Оҕону көтөҕөн ылын сыллаатылар-уураатылар. Эмээхсин түргэн үлүгэрдик таҥас-сап тиктэ, оҕонньор уолун Кэнчээри диэн сүрэхтээтэ.
Кэнчээри сылынан буолбакка күнүнэн, күнүнэн буолбакка чааһынан, улаатар оҕо буолан биэрдэ. Биир күнүнэн биир сааһын туолла, икки күнүнэн иккитэ буолла, уон сэттэ күнүнэн эрбэххэ сэттэтэ эргийэр, аҕыс кырыылаах уол оҕо бэрдэ буола оҕуста. Ийэлээх аҕатыгар аламаҕай сыһыаннаах, кыамматы аһынар, кырдьаҕаска көмөлөһөр үтүө санаалаах, эт хаан өттүнэн – быыппастар былчыҥнаах, дараҕар сарыннаах, сыыдам сырыылаах саха саарына буола улаатта. Кэнчээри күн аайы ийэлээх аҕатыгар көмөлөһөн, ынахтарын сылгылаан аҕалан ыыр, чугаһынан-ырааҕынан сылдьан бултуур-алтыыр. Киэһэтин, өрүс кытылыгар олорон, тоҕо эрэ, Чолбон сулуһу одуулуурун сөбүлүүр эбит.
Биир күн, Кэнчээри уол, буоларын курдук, күннээҕи түбүгүн-садьыгын үмүрүтэн баран, өрүс кытылыгар тахсан олордоҕуна, одуулуу көрөр Чолбон сулуһа, уолу көрбүтүнэн, бу сууллан куугунатан иһэр эбит. Кэнчээри нэһиилэ туора ыстанан биэрдэ. Чолбон сулус киһилии кэпсээннээх, сахалыы саҥалаах буолан биэрдэ:
– Кэнчээри, эн орто дойду дьонун көмүскүүр аналлаах бу сиргэ кэлбитиҥ. Үтүө санаалаах оҕонньордоох эмээхсини аһынаммын, кинилэргэ эйигин кэнчээри от гына үүннэрэн, оҕо буоллун диэн бэлэх ууммутум. Билигин, эн сирдээҕи аналгын толорор чааһыҥ үүннэ. Урааҥхайы ууһатыахтаах, кэнчээрини тэнитиэхтээх аналлааххын – күлүмнүү-кытыастар толбоннурар уһун суһуохтаах Ый кыыһын – Ымыына Куону аллараа дойду адьарайдара уоран-талаан илдьэ бардылар. Эн кэнчээри оттон уол оҕо буола кубулуйаргар сымнаҕас уйа буолбут аҕаҥ кыыннаах быһаҕа ураты күүстээх. Ол быһаҕы илдьэ Ый кыыһын – Ымыынаны быыһы барыах тустааххын, – диэт, Чолбон сулус төптөрү куугунуу турда.
Кэнчээри хап-сабар хомунан-тэринэн, ийэлээх аҕатын алгыһын иҥэринэн, аллараа дойду адьарайдарын кытта охсуһарга, Ымыынаны быыһыырга ыраах айаҥҥа турунна.
Үрүҥ сиэллээх, эрэллээх атын арҕаа диэки туһаайан кымньыылаан кэбистэ. Уон хонук айаннаан, түөрт уон хонук көтүтэн, сүүс хонук сиэллэрэн аллараа дойду адьарайдара арбайдаан олорор сирдэригэр тиийэн кэллэ. Арай көрбүтэ, буспут отон курдук хара харахтаах, ньургуһун сибэкки курдук нуоҕайбыт бэйэлээх, үрүмэ курдук чараас быһыылаах, күлүмнүү кытыастар, тоҕус былас уһун суһуохтаах Ый кыыһа – Ымыына Куону аллараа дойду адьарайдара сыаптаах быаҕа баайан, хаайан олороллор эбит. Кэнчээри кыыһы көрөөт сүрэҕэ мөҕүл гынна, тута сөбүлүү көрдө. Эмискэ, хантан кэлбитэ да биллибэккэ, сүүһүгэр соҕотох харахтаах абааһы уола Адьарай Боотур Кэнчээри иннигэр биирдэ баар буола түстэ. Уол хантайан көрбүтэ, Адьарай Боотур халлааҥҥа тиийэ сыһар үрдүк уҥуохтаах, тэбиэн курдук бөдөҥ быһыылаах эбит. Кэнчээри аҕата биэрбит кыыннаах быһаҕын илиитигэр ылла да Адьарай Боотуру кытта охсуспутунан бардылар. Үс күн кииристилэр, үс ый турууластылар, үс сыл охсустулар. Бүтэр уһугар, Кэнчээри Адьарай Боотур моойугар сытыы биилээх быһаҕын тирээтэ. Адьарай Боотур «Тохтоо, тыыммын быһыма, хоттордум!», - диэн хаһыытаата. Кэнчээри абааһы уола төһө да Ымыына Куону сордоон, сыаптаах быаҕа баайан муҥнаан турбутун үрдүнэн, абааһыны аһынна, быһаҕын ылан кыыныгар угунна.
Адьарай Боотур Кэнчээри үтүө санаатыттан сөҕөн, үс күн ытаата, бэйэтин хара санаатыттан саатан үс ый кэмсиннэ, Ымыына Куоттан, орто дойду үтүө санаалаах дьонуттан үс сыл бырастыы көрдөөтө.
Дьэ, бу кэннэ, Кэнчээри -- Бухатыыр үрдүк аатын сугэн, кэрэ бэйэлээх Ымыына Куо дойдутугар аттаннылар. Ымыына Куо ийэлээх аҕатыттан, кырачаан Кустук быраатыттан кыыстарын кэргэн ыларга алыптаах алгыстарын ылан, алаһа дьиэни тэриннилэр, аал-уоту отуннулар. Кустук уол Кэнчээри Бухатыыры көрөөт, хараҕа уоттана, сандаара түспүтэ. Ол күнтэн ылата Кэнчээри Кустугу булт абылаҥар үөрэтэн, сымса-сыыдам буоларга, мындырдык толкуйдуурга уһуйбутунан барбыта.
Мантан ылата бу орто туруу-бараан дойдуга, ил-эйэ олохтонон, Кэнчээри Бухатыыр кэскили кэрэһэлиир ыйыытынан, Кустук уоллуун сүбэлэрин холбоон үтүө санаа кынаттанан, олохтоохтор бары үөрэ-көтө, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн үс саханы үөскэтэн, түөрт саханы төрүттээн дьоллоохтук-соргулаахтык олорбуттара үһү.
Карина Романова ийэтинээн
Сказка про мальчика Кэнчээри
В прекрасной долине, где журчала речка, где благоухали разноцветные цветы, жили-были дед со старухой. Они печалились, потому что не было у них детей.
Однажды вечером старушка пошла к речке за водой. Присела отдохнуть у реки-матушки и вдруг...увидела как с небес прямо к ней спускается звезда. Она очень испугалась, а звезда заговорила по –человечески:
-Я, Чолбон, пришла вам помочь, потому что вы очень хорошая семья. Я исполню ваше любое желание.
Старушка долго думать не стала и сказала:
-Мы прожили вместе полвека, но нет у нас детей. Нам бы очень хотелась продолжения рода.
-Хорошо, рано утром пойдешь в сторону востока и найдешь необычный росток. Возьмешь его с собой в дом и спрячешь в ножны мужа.
Сказав эти слова, звезда исчезла. Старушка побежала рассказывать к своему старику. От волнения старик со старухой не спали всю ночь. Рано утром старушка, по указанию звезды, пошла искать росток. Она увидела среди множества трав и цветов бело-зеленое растение. Взяв его осторожно, она поспешила домой.
И во время утренней дойки коров, старик со старухой услышали звук точения ножа, ржания коня. Они быстро побежали в балаган и увидели на кровати кругленького, маленького, играющего ножнами мальчика. От счастья дед со старухой прослезились, стали обнимать и целовать сыночка и дали ему имя Кэнчээри. Кэнчээри рос не по годам, а по часам. Он очень любил своих родителей, уважал старших, был добрым и щедрым, большим и сильным. Любил охотиться, но больше всего ему нравилось сидеть у берега и смотреть на звезду Чолбон.
Однажды вечером, когда он сидел у берега, звезда, которой любовался мальчик, спустилась к нему навстречу и сказала:
-Твое предназначение на этой земле защитить всех от горя и несчастий. Украли дочку Луны Ымыына Куо. Ее надо вернуть. Ножны твоего отца имеют волшебную силу, они тебе помогут.
Кэнчээри быстро собрал вещи и, получив добро родителей, отправился в путь. Ехал 10 дней, мчался 40 дней и наконец, пришел на место. Увидел молодой человек девушку неземной красоты, которую привязали цепью в темной темнице и влюбился в нее с первого взгляда. Вдруг появилось неизвестно откуда одноглазое чудовище. Дни и месяцы они боролись и дрались, в конце концов, чудовище сдалось. В победе над чудовищем Кэнчээри помогли ножны его отца.
Богатырь Кэнчээри и Ымыына Куо благополучно вернулись домой. Родители встретили их с большой радостью. У Кустук, брата Ымыына Куо загорелись глаза, засияла улыбка от счастья. А Кэнчээри с Кустук стали вместе охотиться, вместе достигать высоты и охранять нашу землю. Молодые люди построили дом, начали новую счастливую жизнь. И с тех пор на этой земле мир и покой.
Перевод Никаноровой И.В.
A fairy tale about a boy Kancheari
In the beautiful valley, where the river gurgled hotly, where multicolored flowers were fragrant, there lived a grandfather and an old woman. And from year to year they became sadder, because they had no children.
One evening the old woman went to the river for water. She sat down to rest at the mother river and suddenly ... she saw a star descend from heaven straight to her. She was very frightened, and the star spoke in a human way:
-I am Cholbon, I came to help you, because you are a very good family. I will fulfill your every desire.
The old woman did not think long and said:
-We lived together half a century, but we have no children. We would really like procreation.
- Well, early in the morning you will go to the east and find an unusual sprout. Take him with you to the house and sheathe your husband.
Having said these words, the star disappeared. The old woman ran to tell her old man. From the excitement the old man and the old woman did not sleep all night. Early in the morning the old woman went to look for a sprout at the direction of the star. She saw among a variety of herbs and flowers a white-green plant. Taking it carefully, she hurried home.
And during the morning milking of cows, the old man and the old woman heard the sound of a knife turning, a horse neighing. They quickly ran into a farce and saw a round, small, playing foot boy on the bed. From happiness, the grandfather and the old woman wept, began to hug and kiss their son and called him Kancheari. Kancheari grew not on years, and on hours. He loved his parents very much, respected their elders, was kind and generous, great and strong. He loved to hunt, but most of all he liked to sit at the shore and look at the star Cholbon.
One evening, when he was sitting at the shore again, the star, who was admiring the boy, went down to meet him and said:
-Your mission on this earth is to protect everyone from grief and misfortune. They stole the daughter of the moon Ymyyna Kuo. It must be returned. Your father's scabbard has great power, they will help you.
Kancheari quickly collected things and received the good of parents, hit the road. He drove 10 days, raced 40 days and finally came to the place. The young man saw a girl of unearthly beauty, who was tied with a chain and locked in a dungeon. He fell in love with her at first sight. Suddenly, a one-eyed monster appeared from nowhere. For days and months they fought and fought, after all, the monster gave up. In the victory over the monster, Kancheari helped his father's scabbard.
Bogatyr Kancheari and Ymyyna Kuo returned home safely. Parents met them with great joy. Kustuk, brother of Ymyyn Kuo, his eyes lit up, a smile began to shine with happiness. And Kancheari and Kustuk began to hunt together, to reach the height together and to protect our land. Young people built a house, started a new happy life. And the pause on this earth peace and tranquillity.
